Ücretsiz İzin Nedir, Nasıl Alınır?

Ücretsiz İzin Nedir, Nasıl Alınır? Ücretsiz izin, iş sözleşmesinin belirli bir süre için geçici olarak askıya alınması durumunu ifade eder. Bu kavram, iş ilişkisinde çeşitli nedenlerle ortaya çıkabilir ve işveren ile işçi arasındaki anlaşma veya yasal düzenlemeler doğrultusunda gerçekleşir. Yasal düzenlemelerden kaynaklanan ücretsiz izinler genellikle işçinin evlenmesi, yakın birinin vefatı, seyahat izni gibi durumlarla ilişkilendirilirken, taraflar arasındaki anlaşma sonucu olan ücretsiz izinler daha geniş bir yelpazeye yayılabilir. Örneğin, işverenin işletme koşulları nedeniyle ücretsiz izin vermesi veya işçinin kişisel ihtiyaçları doğrultusunda ücretsiz izin talep etmesi gibi durumlar söz konusu olabilir.

Ücretsiz izin süresince, işverenin işçiye ücret ödeme yükümlülüğü ve işçinin işverene iş yapma yükümlülüğü belirli bir süre ertelenir. Ancak, işçinin işverene olan sadakat yükümlülüğü ve işverenin işçiyi koruma yükümlülüğü devam eder. Bu durumda, iş ilişkisinin devamı için önemli olan bazı yükümlülükler geçici olarak askıya alınırken, işçi ve işveren arasındaki temel ilişki ve güven unsurları korunur. Ücretsiz izin, iş ilişkisindeki esneklik ve anlayışın bir göstergesi olarak kabul edilir ve işçi ile işveren arasındaki karşılıklı güvenin ve iletişimin önemini vurgular.

Ücretsiz İzin Tam Olarak Ne Demek?

Ücretsiz izin, çalışanın kendi talebi veya kanunda öngörülen zorunlu haller doğrultusunda iş sözleşmesinin ya da memuriyet statüsünün belirli bir süre için askıya alınması anlamına gelir. Bu süreçte işçi ya da memurun çalışma yükümlülüğü, işverenin veya idarenin de ücret ödeme yükümlülüğü geçici olarak ortadan kalkar. Ancak burada önemli olan nokta, iş ilişkisinin sona ermemesi; yalnızca belirli bir süre için durdurulmasıdır.

Ücretsiz izin süresinin bitiminde çalışan, kaldığı yerden görevine geri döner. Dolayısıyla bu süreç, iş akdini veya memuriyet statüsünü ortadan kaldırmaz; sadece geçici bir ara niteliği taşır.

   Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar:

• Ücretsiz izin süresince maaş ödenmez ve çalışana sağlanan ek mali haklar durur.
• SGK primleri yatırılmadığı için sigortalılık durumu da bu dönemde askıya alınır.
• Ücretsiz izin süreleri, kıdem tazminatı hesabında dikkate alınmaz çünkü iş sözleşmesi fiilen askıda kalır.

Bu çerçevede ücretsiz izin, çalışana belli durumlarda kolaylık sağlarken aynı zamanda sosyal güvenlik ve mali haklar açısından birtakım sonuçlar doğurur.

Ücretsiz İzin Türleri Nelerdir?

Ücretsiz izin uygulaması, hem işçiler hem de memurlar açısından farklı gerekçelerle gündeme gelebilir. Konunun daha iyi anlaşılması için ücretsiz izin türlerini iki ana grupta değerlendirmek mümkündür:

1. Yasal (Zorunlu) Ücretsiz İzinler
Kanunlarda açıkça düzenlenen ve işverenin ya da idarenin onayına bağlı olmayan ücretsiz izinlerdir. Çalışan, bu hakkını talep ettiğinde izin verilmesi zorunludur. Örnek olarak:

• Doğum sonrası kullanılan ücretsiz izin,
• Evlat edinme nedeniyle verilen ücretsiz izin,
• Askerlik hizmeti nedeniyle kullanılan ücretsiz izin.

2. İsteğe Bağlı (Rızai) Ücretsiz İzinler
Kanunda açıkça zorunlu tutulmayan, tamamen çalışanın kişisel gerekçelerine dayalı izinlerdir. Bu tür izinler için işverenin veya idarenin onayı gereklidir. İşveren iş akışını, memuriyette ise idare hizmet gereklerini dikkate alarak talebi kabul veya reddedebilir. Örnek olarak:

• Uzun süreli seyahat,
• Eğitim veya yüksek lisans,
• Kişisel dinlenme ihtiyacı.

Dolayısıyla, ücretsiz izin türü çalışanın talebine ve mevzuattaki düzenlemelere göre değişiklik gösterir. Zorunlu ücretsiz izinlerde çalışanın hakkı güvence altındayken, isteğe bağlı izinlerde karşılıklı mutabakat şarttır.

Özel Sektörde Ücretsiz İzin Hakkı (4857 Sayılı İş Kanunu)

Özel sektörde çalışan işçiler için ücretsiz izin hakkı, 4857 sayılı İş Kanunu kapsamında belirli şartlarla düzenlenmiştir. Bu düzenleme, hem kadın ve erkek işçilerin ailevi durumlarını hem de iş hayatındaki ihtiyaçlarını gözetmektedir. Ayrıca kamu kurumlarında çalışan 4/D statüsündeki sürekli işçiler de İş Kanunu hükümlerine tabi olduğundan, aynı kurallar bu çalışanlar için de geçerlidir.

1. Doğum ve Evlat Edinme Halinde Ücretsiz İzin
4857 sayılı İş Kanunu’nun 74. maddesine göre, doğum yapan kadın işçiye analık izni (16 hafta) bittikten sonra, talep etmesi halinde 6 aya kadar ücretsiz izin verilmesi zorunludur. Bu hak, üç yaşını doldurmamış bir çocuğu evlat edinen kadın veya erkek işçiye de tanınmıştır.

2. Ücretsiz Yol İzni
Yıllık ücretli izin hakkını işyeri dışında başka bir şehirde kullanacak olan işçiye, bu durumu belgelemesi halinde, işveren dört güne kadar ücretsiz yol izni vermek zorundadır. Bu izin, işçinin seyahat süresince mağdur olmaması için kanunda güvence altına alınmıştır.

3. Tarafların Anlaşmasıyla Ücretsiz İzin (Özel İzin)
Zorunlu haller dışında işçi, kişisel gerekçelerle (eğitim, sağlık, dinlenme vb.) işverenden ücretsiz izin talep edebilir. Bu noktada süre ve şartlar tamamen işçi ile işveren arasındaki mutabakata bağlıdır. İşveren iş organizasyonunu gerekçe göstererek talebi reddedebilir ya da süre konusunda pazarlık yapabilir. Bu tür izinlerin mutlaka yazılı olarak düzenlenmesi ve ücretsiz izin sözleşmesi ya da dilekçe ile kayıt altına alınması ileride çıkabilecek uyuşmazlıkların önüne geçer.

    Önemli Uyarı: İşveren, işçiyi tek taraflı olarak ücretsiz izne çıkaramaz. İşçinin yazılı rızası olmadan uygulanan ücretsiz izin, iş sözleşmesinin işveren tarafından feshi anlamına gelir. Bu durumda işçi, kıdem tazminatı başta olmak üzere tüm yasal haklarını talep edebilir.

Kamuda Ücretsiz İzin Hakkı (657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu)

Kamu çalışanları açısından ücretsiz izin hakkı, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 108. maddesinde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Bu kapsamda ücretsiz izinler, zorunlu olarak verilmesi gereken haller ve idarenin takdirine bağlı olarak verilen haller şeklinde ikiye ayrılır.

1. Doğuma Bağlı Aylıksız İzin (Zorunlu)
Doğum yapan memura ya da eşi doğum yapan memura, istemeleri halinde 24 aya kadar aylıksız izin verilmesi zorunludur. Bu hak, idarenin takdirine bırakılmamış olup, çalışan tarafından talep edildiğinde kullandırılmalıdır.

2. Evlat Edinmeye Bağlı Aylıksız İzin (Zorunlu)
Üç yaşını doldurmamış bir çocuğu evlat edinen memurlara da 24 aya kadar aylıksız izin hakkı tanınmıştır. Bu durumda da idarenin takdir yetkisi bulunmaz.

3. Hizmet Yılına Bağlı Aylıksız İzin (Takdire Bağlı)
Beş hizmet yılını tamamlayan memur, memuriyet süresi boyunca en fazla iki defa olmak üzere toplamda bir yıla kadar ücretsiz izin talep edebilir. Ancak bu izin, idarenin uygun görmesi halinde kullandırılır.

4. Eş Durumuna Bağlı Aylıksız İzin (Takdire Bağlı)
Yurt dışında görevlendirilen veya eğitim için gönderilen kişilerin memur olan eşlerine, görev süresince aylıksız izin verilebilir. Bu izin türünde de idarenin onay şartı bulunmaktadır.

5. Askerlik Hizmeti (Zorunlu)
Muvazzaf askerlik hizmeti için silah altına alınan memurlar, askerlik süresince kendiliğinden aylıksız izinli sayılırlar. Bu durumda ayrıca talep dilekçesi sunmaya gerek yoktur.

Görüldüğü üzere, kamuda ücretsiz izin hakkı özel sektöre göre daha kapsamlı ve çeşitlidir. Bazı durumlarda idarenin takdir yetkisi varken, bazı durumlarda ise memurun talebi tek başına yeterlidir.

Hangi Hallerde Ücretsiz İzin Verilir?

Çalışanların ücretsiz izin hakkı, hem özel sektör hem de kamu hizmetinde farklı düzenlemelere tabidir. Ancak genel çerçevede, aşağıdaki hallerde ücretsiz izin verilmesi mümkündür:

1. Doğum Sonrası İzin

• Kadın işçiler için doğum sonrası analık izni bittikten sonra, talep halinde 6 aya kadar ücretsiz izin verilmesi zorunludur.
• Memurlar için bu süre 24 aya kadar uzatılabilmektedir.

2. Evlat Edinme İzni

• Özel sektörde, üç yaşını doldurmamış bir çocuğu evlat edinen işçilere 6 aya kadar ücretsiz izin verilir.
• Kamu görevlileri için aynı durumda bu süre 24 aya kadar çıkmaktadır.

3. Hizmet Yılına Bağlı İzin (Memurlar İçin)

• Beş yıl hizmet süresini dolduran memur, toplamda 1 yıla kadar ücretsiz izin talep edebilir.
• Ancak bu izin, idarenin takdirine bağlıdır.

4. Askerlik Nedeniyle İzin

• Hem işçiler hem de memurlar için askerlik hizmeti süresince ücretsiz izin hakkı vardır.
• Bu izin, kanunen zorunlu olup işverenin veya idarenin onayına tabi değildir.

5. Yol İzni (İşçiler İçin)

• Yıllık ücretli izinlerini farklı bir şehirde kullanacak işçilere, belgelenmesi halinde 4 güne kadar ücretsiz yol izni verilmesi zorunludur.

6. Tarafların Anlaşmasıyla Özel İzin

• Kanunda açıkça düzenlenmeyen hallerde işçi, işverenden özel nedenlerle ücretsiz izin talep edebilir.
• Bu izin türü tamamen işçi ve işverenin karşılıklı anlaşmasına dayanır.

Görüldüğü gibi, ücretsiz izin verilmesi zorunlu olan durumlar (doğum, evlat edinme, askerlik, yol izni) ile işverenin veya idarenin takdirine bağlı durumlar (hizmet yılına bağlı izin, özel gerekçeler) birbirinden ayrılmaktadır.

Ücretsiz İzne Ayrılmak İçin Ne Yapmalıyım? (Dilekçe Örneği)

Ücretsiz izin talebinde bulunmak isteyen çalışanların mutlaka yazılı başvuru yapmaları gerekir. Sözlü başvurular, ileride doğabilecek uyuşmazlıklarda ispat açısından yetersiz kalabilir. Bu nedenle, ücretsiz izin kullanmak isteyen işçi ya da memur, durumu bir ücretsiz izin dilekçesi veya kurumun hazırladığı standart form ile işverene/idareye bildirmelidir.

Dilekçede yer alması gereken başlıca unsurlar:

• Çalışanın adı, soyadı ve görev unvanı,
• Çalıştığı departman ve sicil numarası,
• Ücretsiz izin talep nedeni (doğum, askerlik, eğitim vb.),
• İzin süresi ve başlama-bitiş tarihleri,
• Gerekli belgeler (örneğin doğum raporu, askerlik sevk belgesi).

Aşağıda örnek bir dilekçe metni yer almaktadır:

ÜCRETSİZ İZİN TALEP DİLEKÇESİ ÖRNEĞİ

[ŞİRKET/KURUM ADI]
[İNSAN KAYNAKLARI MÜDÜRLÜĞÜ / İDARE] [Şehir]

Kurumunuzda/Şirketinizde [Departman Adı] departmanında [Unvanınız] olarak görev yapmaktayım. (Sicil No: […], T.C. Kimlik No: […])

4857 sayılı İş Kanunu’nun 74. maddesi / 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 108. maddesi uyarınca, [gerekçenizi belirtiniz: doğum sonrası yasal hak, askerlik, beş yıl hizmet sonrası izin talebi vb.] sebebiyle, GG.AA.YYYY – GG.AA.YYYY tarihleri arasında [süreyi belirtiniz, örn: 6 ay] süreyle ücretsiz izin kullanmak istiyorum.

Gereğini saygılarımla arz ederim.

Tarih: …………………
Ad Soyad: ……………
İmza: ……………

Ek: [Gerekli belgeler – doğum raporu, askerlik belgesi vb.]

Sıkça Sorulan Sorular